W cieniu Pierścienia i herbaty: Pierwsze fandomy J.R.R. Tolkiena

Artykuł podejmuje temat fenomenu jaki niesie ze sobą fandom Tolkiena, od jego początku w połowie XX wieku po współczesne formy ekspresji fanowskiej. Pierwsze formy organizowania się społeczności czytelników, takie jak listy do redakcji, fanziny i spotkania fanów, a także pojawienie się ikonograficznych haseł, jak „Frodo Lives!”. Zwrócono również uwagę na ambiwalentny stosunek samego Tolkiena do kulturowej recepcji jego twórczości, w tym jego wypowiedzi na temat „życia książką”. Artykuł analizuje zjawisko fandomu jako nowoczesnej formy recepcji literatury, z uwzględnieniem kontekstu filologicznego, socjologicznego i kulturowego.

Wprowadzenie

Twórczość Johna Ronalda Reuela Tolkiena, profesora filologii i twórcy mitologii Śródziemia, od momentu publikacji Hobbita (1937) i Władcy Pierścieni (1954–1955), stała się fundamentem jednego z najtrwalszych i najżywiej rozwijających się fandomów literackich. Fani nie tylko czytają jego dzieła, ale również „tolkienują” — tworząc społeczności, przebierając się za bohaterów, tatuując symbole Śródziemia, kolekcjonując gadżety czy organizując zloty i konferencje.

Powstaje pytanie: kiedy ten fenomen się zaczął i jak zareagowałby, sam Tolkien na fakt, że jego twórczość stała się przedmiotem niemal kultowego uwielbienia?

Wczesna recepcja literacka (lata 50-60)

Pierwsze przejawy zorganizowanego fandomu pojawiły się niedługo po publikacji Władcy Pierścieni. Choć dzieła Tolkiena nie od razu zyskały masową popularność, grono oddanych czytelników zaczęło się systematycznie powiększać. Przejawem tego były:

• Listy do redakcji — Czytelnicy zaczęli dzielić się swoimi przemyśleniami w pismach literackich, interpretując symbolikę i fabułę dzieł.
• Fanziny — Jednym z najwcześniejszych był Tolkien Journal (od 1960 roku), w którym publikowano eseje, teorie i listy od fanów.
• Tolkien Society — Formalne zrzeszenie miłośników powstało w 1969 roku w Wielkiej Brytanii (choć wcześniejsze lokalne grupy istniały wcześniej), organizujące spotkania i wydarzenia.
• Konferencje i spotkania — Już w 1969 roku zorganizowano w Cambridge pierwsze spotkanie fanów Tolkiena, które zapoczątkowało tradycję zlotów tolkienistów.

Symbole kultury fanowskiej

Jednym z najbardziej ikonicznych momentów w historii fandomu było pojawienie się hasła „Frodo Lives!” — widocznego w graffiti nowojorskiego metra, przypinkach i koszulkach. Oraz inne slogany, takie jak:

• Gandalf for President
• Come to Middle-earth
• Support Your Local Hobbit

…ukazywały rosnącą obecność tolkienowskiej mitologii w kulturze popularnej. W latach 70. pojawiły się także pierwsze śluby, w stylu elfickim, a niektórzy rodzice nadawali dzieciom imiona takie jak „Aragorn” czy „Éowyn”.

Zjawisko to wpisuje się w szerszy kontekst antropologiczny — kultury fanowskie zaczęły pełnić funkcje rytualne, identyfikacyjne i wspólnotowe, stając się formą duchowej przynależności.

Ambiwalencja autora

J.R.R. Tolkien nie był zachwycony początkami masowego kultu jego twórczości. W jednym z listów pisał z rozdrażnieniem:

„Chciałem napisać książkę, jakiej według mnie Anglii brakowało, a nie książkę, którą ludzie będą żyć. Teraz najchętniej bym się od tego odciął.”
— Listy, nr 294

Tolkien cenił odbiór refleksyjny, oparty na rozumieniu mitopoeicznej struktury jego dzieła, a nie komercjalizację czy powierzchowną idolatrię. Jednocześnie miał świadomość, że nie może kontrolować recepcji własnych dzieł:

„Nie mogę zabronić ludziom interpretować moich książek po swojemu. Mit żyje wtedy, gdy przemawia do innych.”

Późniejsze uznanie społeczności fanowskiej

Z czasem Tolkien docenił zainteresowanie fanów, zwłaszcza gdy przybierało ono formy intelektualnej dyskusji czy tłumaczeń języków, które sam stworzył. Niektóre z kontaktów z fanami (np. ze Stanami Zjednoczonymi) przerodziły się w długotrwałą korespondencję.

Fandom jako forma współczesnego mitu

Współczesne fandomy to nie tylko przejaw literackiej fascynacji, lecz również nowoczesna forma życia mitologicznego. Mit Śródziemia, stworzony przez Tolkiena, zyskał „życie poza tekstem” — w społecznościach, które celebrują wartości, symbole i narracje zawarte w jego dziełach. W tym sensie Tolkien nie tylko napisał książkę, ale stworzył świat, do którego ludzie chcą przynależeć.

Podsumowanie

Kult Tolkiena jest dziś bardziej żywy niż kiedykolwiek. Od przypinek i graffiti, po międzynarodowe konferencje, uniwersyteckie studia tolkienologiczne i filmy. Choć sam autor miał ambiwalentny stosunek do zjawiska fandomu, nie sposób zaprzeczyć, że jego dzieło stało się fundamentem kulturowego uniwersum, które przyciąga kolejne pokolenia.

🌿 Jeśli to, co tworzę, porusza Twoje serce i myśli, możesz pomóc mi robić to dalej – regularnie, z pasją i oddaniem.
Wesprzyj moje Studium Śródziemia na Patronite:
Dziękuję, że jesteś częścią tej drogi. ✨

Anna Eldameldor Mokos- Strażniczka światła Ëarendila