Stwórca czy niszczyciel? Człowiek wobec technologii w twórczości Tolkiena
Człowiek a technologia u Tolkiena a raczej relacja między człowiekiem a technologią ukazywana jest jako złożona i moralnie nacechowana. Autor „Władcy Pierścieni” przedstawia technologię zarówno jako potencjalne narzędzie postępu, jak i jako zagrożenie dla harmonii z naturą, duchowości i tożsamości istot rozumnych. Artykuł analizuje literackie przedstawienia technologii jako siły destrukcyjnej (Saruman, Mordor), ale także ukazuje pozytywne przykłady harmonijnego współistnienia z przyrodą (hobbici, Entowie). Podjęto również próbę rekonstrukcji osobistego stanowiska Tolkiena względem rozwoju technologicznego w kontekście jego biografii i doświadczeń historycznych. Refleksja ta wpisuje się w szerszy kontekst filozoficzny i ekologiczny, czyniąc z Tolkiena prekursora współczesnej myśli krytycznej wobec niekontrolowanego postępu technicznego.
Wprowadzenie
Technologia w twórczości J.R.R. Tolkiena nie jest wartością neutralną. Pomimo że autor nie potępia jej jednoznacznie, prezentuje ją jako narzędzie, którego wpływ na świat zależy od intencji użytkownika i zgodności z naturalnym porządkiem rzeczy. W kontekście dzieł takich jak Władca Pierścieni, Hobbit czy Silmarillion technologia nabiera wymiaru etycznego i metafizycznego, stając się jednym z głównych tematów refleksji nad losem człowieka, zagrożeniem alienacji i utratą duchowości. Artykuł ma na celu przeanalizowanie, w jaki sposób Tolkien ukazuje relację między człowiekiem a technologią, i jakie przesłanie kryje się za tą literacką wizją.
Saruman i przemysł wojenny
Postać Sarumana stanowi archetyp uczonego, który porzuca poszukiwanie mądrości na rzecz dominacji. Jego przemiana z mędrca w technokratę ilustruje, jak technologia — w szczególności ta wykorzystywana do celów wojennych i przemysłowych — może prowadzić do upadku moralnego. Przekształcenie Isengardu w zmechanizowane centrum przemysłowe, wycinka lasów Fangornu, budowa pieców i maszyn wojennych odzwierciedlają rzeczywistość rewolucji przemysłowej i jej wpływ na krajobraz i człowieka.
Mordor jako totalna industrializacja
Mordor stanowi apogeum technokratycznego piekła: bezdrzewne pustkowia, wypełnione dymem, ogniem i niewolniczą pracą. Władza Saurona oparta jest na kontroli, standaryzacji, uniformizacji i systemie produkcji wojskowej — to totalitarna technokracja pozbawiona ducha. Tolkien, przez ten obraz, ostrzega przed światem, w którym natura została wyparta przez maszyny, a człowieczeństwo zredukowane do funkcji użytkowej.
Hobbici i kultura prostoty
Hobbici reprezentują świat, który nie potrzebuje technologii, osiągnąć dobrobyt i szczęście. Ich egzystencja zakorzeniona jest w rytmie natury, pracy ręcznej i wspólnocie. Shire to utopia pastoralna, w której rozwój oparty jest na organicznej więzi z ziemią, a nie na dominacji nad nią. Tolkien nie idealizuje stagnacji, ale afirmuje życie „małe”, lokalne i zgodne z porządkiem naturalnym.
Entowie jako strażnicy lasów
Entowie są żywym symbolem oporu wobec industrializacji. Ich przebudzenie i marsz na Isengard to alegoria buntu sił natury przeciwko niszczącemu wpływowi technologii. Ruch Entów jest powolny, ale potężny, tak jak powolna, lecz nieuchronna jest zemsta przyrody nad człowiekiem, który naruszył jej równowagę.
Technologia i wybór moralny
Tolkien nie demonizuje technologii jako takiej — ukazuje jednak, że jej użycie zależy od moralności tych, którzy ją tworzą i wykorzystują.
Krasnoludy, elfowie i równowaga
Krasnoludy, choć związane z metalurgią i rzemiosłem, nie są niszczycielami natury, lecz twórcami. Ich praca posiada wartość artystyczną i duchową. Elfowie natomiast łączą magię z techniką w sposób niemal niezauważalny — ich technologia jest organiczna, nieingerująca, harmonijna.
Ludzie i ambiwalencja techniki
Ludzie w Gondorze czy Rohanie korzystają z technologii wojennej, ale zachowują świadomość jej granic. Ich kultura opiera się na tradycji, szacunku do przeszłości i przyrody. Tolkien ukazuje w nich potencjał równowagi między postępem a moralnością — lecz również podatność na zepsucie, jak w przypadku Denethora czy upadku Númenoru.
Tolkien i technologia: poglądy autora
Osobiste doświadczenia Tolkiena – dzieciństwo w Anglii u progu industrializacji, służba podczas I wojny światowej i obserwacja II wojny – wpłynęły na jego sceptycyzm wobec nowoczesności. W liście do swojego syna Christophera pisał o „zmechanizowanym świecie jako świecie bez duszy” ([Carpenter, 2000]). Technologia dla Tolkiena nie była złem samym w sobie, lecz zagrożeniem, jeśli pozbawiona została etycznej refleksji i kontaktu z transcendencją.
Podsumowanie
Technologia w twórczości J.R.R. Tolkiena pełni funkcję moralnego zwierciadła. Może ona być źródłem twórczości, piękna i obrony, ale także narzędziem destrukcji, dominacji i alienacji. Autor Silmarillionu ukazuje nie tyle samą technologię, co sposób, w jaki ludzkość — oraz inne rasy Śródziemia — dokonują wobec niej wyborów. Poprzez mit, Tolkien daje współczesnemu czytelnikowi przesłanie aktualne w dobie kryzysu ekologicznego i cywilizacyjnego: tylko technologia zakorzeniona w wartościach duchowych i szacunku do natury może przynieść dobro.
Bibliografia
Tolkien, J.R.R. (2000). Hobbit, czyli tam i z powrotem. Warszawa: Muza. Carpenter, H. (2000). Listy J.R.R. Tolkiena. Warszawa: Zysk i S-ka. Curry, P. (1997). Defending Middle-earth: Tolkien: Myth and Modernity. London: HarperCollins. Flieger, V. (2002). Splintered Light: Logos and Language in Tolkien’s World. Kent, OH: Kent State University Press. Kocher, P. H. (1972). Master of Middle-Earth: The Fiction of J.R.R. Tolkien. Boston: Houghton Mifflin. Shippey, T. (2001). J.R.R. Tolkien: Author of the Century. London: HarperCollins. Shippey, T. (2003). The Road to Middle-Earth. Boston: Houghton Mifflin. Tolkien, J.R.R. (1994). Silmarillion. Warszawa: Amber. Tolkien, J.R.R. (2002). Władca Pierścieni. Warszawa: Muza.
🌿 Jeśli to, co przeczytałaś / przeczytałeś, poruszyło Cię…
Nie zamykam mojej twórczości za murami subskrypcji.
Wszystko, co piszę, oddaję Tobie – z serca, z pasji i z wierności misji.
Ale jeśli to światło, które tu znalazłaś/znalazłeś, ma dla Ciebie wartość –
możesz pomóc mi podtrzymać jego płomień.
📯 Zostań patronem i wspieraj moje pisanie, duchowe badania i budowanie Śródziemia Duszy.
To nie obowiązek. To wybór. A każdy wybór ma znaczenie.
👉 Dołącz do grona patronów
💌 Albo po prostu wróć. Bo to miejsce zawsze będzie dla Ciebie otwarte.
Zobacz też inne darmowe artykuły w kategorii FREE
Z wdzięcznością,
Anna Eldameldor Mokos – w świetle Eärendila, na straży tego, co niewidzialne.
człowiek a technologia u Tolkiena
człowiek a technologia u Tolkiena
