Morgoth – Mroczny Wróg Świata: Archetyp tyrana w mitologii Tolkiena i tradycjach europejskich
Artykuł analizuje postać Morgotha (Melkora) jako archetypicznego tyrana w twórczości J.R.R. Tolkiena, zestawiając ją z obrazem Szatana z Raju utraconego Johna Miltona oraz z postacią Lokiego z mitologii nordyckiej. Celem jest ukazanie, w jaki sposób Tolkien – poprzez inspiracje literackie, mitologiczne i językowe – konstruuje postać uosabiającą zło absolutne, lecz jednocześnie osadzoną w głębokim kontekście kulturowym. Analiza uwzględnia elementy symboliczne, psychologiczne i filologiczne, wskazując na spójność wizji Tolkiena z europejską tradycją demonologiczną i eschatologiczną.
Melkor – od najwspanialszego z Ainurów do Ciemnego Wroga Świata
Wśród najpotężniejszych i najbardziej przerażających istot stworzonych przez J.R.R. Tolkiena Morgoth zajmuje miejsce szczególne. Nie tylko jako pierwszy upadły z Ainurów, lecz również jako pierwotne źródło wszelkiego zła w Ardzie. Często porównywany do Szatana z tradycji chrześcijańskiej, Morgoth wykracza poza prostą alegorię, będąc głęboko zakorzeniony w mitologicznych archetypach i filologicznych skojarzeniach. Niniejszy artykuł podejmuje próbę analizy tej postaci w kontekście literackim i mitologicznym, ukazując jej funkcję jako uosobienia tyranii, chaosu i duchowej dezintegracji.
Morgoth a Szatan Miltona – duch buntu i fałszywej wolności
Melkor, stworzony jako najpotężniejszy z Ainurów, od samego początku zdradzał ambicje wykraczające poza harmonię Ilúvatara. W Ainulindalë Tolkien ukazuje go jako ducha, który pragnie tworzyć „rzeczy własnego pomysłu”, niezgodne z muzyką Eru. Ten bunt – wyraz dumy i żądzy panowania – prowadzi do jego upadku i przemiany w Morgotha, „Ciemnego Wroga Świata” (Morgoth Bauglir). Powrót Melkora do Śródziemia i jego osiedlenie się w Angbandzie, „Żelaznym Piekle”, stanowi moment, w którym bunt przyjmuje formę tyranii.
Symbolika Morgotha: Zbroja, blizny i Młot Podziemia
Zarówno Miltonowski Szatan, jak i Tolkienowski Morgoth są uosobieniami buntu przeciwko boskiemu porządkowi. Szatan deklaruje w Raju utraconym, że „lepiej rządzić w piekle, niż służyć w niebie” (Paradise Lost, I.263), co znajduje echo w postawie Melkora, który gardzi rolą sługi Ilúvatara. Jednak, jak podkreśla Milton, prawdziwym motywem Szatana jest chęć „wyniesienia się ponad swoich rówieśników” – dokładnie tak jak u Morgotha, którego ambicja nie zna granic. Obaj są kłamcami: ich rzekoma walka o wolność jest maską dla żądzy władzy. Tolkien jednoznacznie określa Melkora jako „moc zła widocznie wcieloną” (Morgoth’s Ring, s. 397).
Loki i Morgoth: Bracia chaosu i zwiastuni apokalipsy
Opis Morgotha zawiera liczne elementy symboliczne. Władca Angbandu jawi się jako olbrzymi wojownik w czarnej zbroi, z żelazną koroną i ogniem nienawiści w oczach. Jego twarz jest zniekształcona i pokryta bliznami, a ręce płoną od kontaktu ze skradzionymi Silmarilami – relikwiami światła, które sam zbezcześcił. Włada buławą Grond, „Młotem Podziemia”, który symbolizuje jego wolę destrukcji. Jest to obraz tyrana zmitologizowanego – fizyczna manifestacja duchowej deformacji.
Cień Odyna i światło Manwëgo – mitologiczne napięcia
Postać Morgotha znajduje także paralele w mitologii nordyckiej, zwłaszcza w postaci Lokiego – oszusta, transformatora i ojca potworów. Loki, podobnie jak Morgoth, jest twórcą chaosu i niezgody, a jego potomstwo – Jörmungandr, Hel i Fenrir – przypomina wytwory mocy Morgotha: smoki, wilki i inne bestie. Obaj odgrywają kluczową rolę w apokaliptycznym konflikcie: Loki podczas Ragnaröku, Morgoth podczas Wojny Gniewu. Mitologia nordycka była bliska Tolkienowi nie tylko kulturowo, lecz i językowo, co znajduje potwierdzenie w jego listach i notatkach (Letters, nr 297).
Morgoth jako echo europejskich demonologii
Ciekawe są również analogie między Manwëm a Odynem – obaj pełnią funkcję najwyższego bóstwa, lecz Odyn posiada aspekty mroczne: żąda ofiar z ludzi, włada magią, otacza się wronami i wiesza się na drzewie świata. Tolkien wspomina o „Odynie Gota, Nekromancie, Błogości Wron, Bogu Powieszonych”, co może sugerować, że nawet najjaśniejsze postaci nie są wolne od cienia. Tym bardziej Morgoth, którego imię można etymologicznie rozłożyć jako „Mor-Goth” – „Ciemny Got”, może być echem demonizowanych postaci z mitologii germańskiej.
Zakończenie: Dziedzictwo Morgotha i archetyp tyrana w kulturze Zachodu
Morgoth jako uosobienie absolutnego zła nie jest postacią jednoznaczną w sensie symbolicznym. Choć przedstawiony jako tyran, jego geneza sięga głębokich źródeł mitologicznych, teologicznych i filologicznych. Jest echem Lucyfera, Lokiego, a także mrocznych aspektów Odyna. Poprzez niego Tolkien nie tylko kreuje antagonistę epickiego konfliktu, lecz także prowadzi subtelną grę z europejskimi archetypami zła i destrukcji. Morgoth, choć pokonany, pozostaje obecny – jako cień, który na zawsze odcisnął piętno na losach Śródziemia.
Autor: Anna Eldameldor Mokos
