Dlaczego twórczość J.R.R. Tolkiena nie jest tworem stricte chrześcijańskim?

Dzisiaj omówimy sobie kontrowersyjny temat za który zapewne oberwie mi się, ale skoro od lat mam 'łatkę antagonisty’* wśród polskich fandomów co mi szkodzi?

*łatka antagonisty – proszę miejcie na uwadze fakt, że nigdy nikt mi tego dosłownie nie powiedział, ale ze względu na reakcje na moje wywody teologiczne które zazwyczaj przeczą jednej jedynej wizji kultywowanej w wielu fandomach tak się czuję 🙁

Religijne i duchowe aspekty są głęboko obecne w twórczości J.R.R. Tolkiena, zarówno na poziomie fabularnym, jak i w budowie świata, który stworzył. Choć Tolkien starał się nie robić z Władcy Pierścieni i Silmarillionu tekstów jawnie religijnych, (o czym sam wielokrotnie mówił) to istnieje przekonanie, że jego twórczość jest oparta na wierze chrześcijańskiej. Dlaczego? Tylko dlatego, że J.R.R. Tolkien był chrześcijaninem. No, ale tak kontrowersyjne tezy muszą być czymś podparte dlatego jedziemy z tematem…

Kto i dlaczego MÓGŁ, ale nie MUSIAŁ być odniesieniem do chrześcijaństwa?

W mitologii obecne są silne motywy teologiczne, moralne i duchowe, które odpowiadają na fundamentalne pytania o dobro, zło, zbawienie, poświęcenie i wolną wolę. Postacie takie jak Gandalf, Elrond, czy Eru Ilúvatar pełnią w tej mitologii istotną rolę, zarówno jako przewodnicy moralni, jak i reprezentacje wyższych, duchowych porządków. Zacznijmy więc od…

Eru Ilúvatar

Dlaczego wierzy się, że J.R.R. Tolkien budując jego postać kierował się wyznawaną przez siebie religia?

Odpowiedź jest prosta. Wizja Jednego Boga. Eru Ilúvatar jest stwórcą nie tylko Śródziemia, ale całego wszechświata, Ardy. Jego wola powołuje do życia Valarów i Majarów, którzy są odpowiedzialni za zarządzanie światem. Jako stwórca, Eru jest istotą niemal całkowicie transcendentalną – nie ingeruje bezpośrednio w świat, ale to jego zamysł kształtuje wszelkie wydarzenia. Ten sposób przedstawienia Boga w mitologii Tolkiena podkreśla ideę boskiej opatrzności, w której bóg, choć nie zawsze bezpośrednio obecny, zarządza historią i daje jej cel. Eru Ilúvatar także daje istotom zamieszkującym Ardę wolną wolę, co jest kluczowe w rozwoju wydarzeń. To dzięki wolnej woli istoty, zarówno te dobre (jak Elfy i Ludzie), jak i te złe (jak Melkor/Sauron), mają możliwość podejmowania wyborów, które wpływają na losy świata. Wolna wola jest jednym z głównych tematów duchowych w książkach Tolkiena, ponieważ decyduje o moralnym charakterze postaci i wydarzeń. Eru nie jest postacią, którą widzimy bezpośrednio na kartach książek, ale jego obecność i wpływ są nieustannie odczuwalne. W tym sensie Eru Ilúvatar może być postrzegany przez socjologów jako symbol wyższego porządku i wpływu boskiego na struktury społeczne, chociaż nie jest on bezpośrednim uczestnikiem wydarzeń. Jego wpływ jest subtelny, ale fundamentalny.

Chrześcijaństwo opiera się na wierzeniu w jednego Boga, ale w kontekście Trójcy Świętej, czyli w wierzeniu, że Bóg istnieje jako Ojciec, Syn (Jezus Chrystus) i Duch Święty. To zrozumienie monoteizmu jest specyficzne dla chrześcijaństwa, ponieważ choć wierzą w jednego Boga, traktują go jako Trójcę, a nie jako jedną osobę. Centralnym aktem tej religii jest wiara w Jezusa jako Boga i Zbawiciela.

Dlaczego Eru Ilúvatar niekoniecznie musiał być inspirowany chrześcijaństwem?

Tutaj odpowiedź nie jest już taka łatwa i żeby, ją zrozumieć trzeba mieć głębszą wiedzę na temat teologii i monoteizmu…

Monoteizm – «wiara w istnienie jedynego Boga» – Słownik Języka Polskiego PWN

Nie tylko chrześcijanizm wyznaje wiarę w jedynego Boga. Dlatego właśnie Eru Ilúvatar mógł być jednocześnie inspirowany takimi religiami jak…

1. Judaizm

• Monoteizm w judaizmie jest fundamentem tej religii. Bóg, znany jako Jahwe, jest uznawany za jedynego, wiecznego, wszechmocnego Stwórcę i Pana świata. Judaizm kładzie duży nacisk na wyłącznieść Boga i relację z Nim, co jest wyrażone w modlitwie „Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden” (Deuteronomium 6:4).

2. Islam

• Islam uznaje tylko jednego Boga, zwanego Allah. Jest to najczystsza forma monoteizmu, ponieważ w islamie nie ma żadnych pośredników między wiernym a Bogiem, a sam Allah jest absolutnie jedyny i niezrównany. Koran, święta księga islamu, wielokrotnie podkreśla jedyność Boga (tzw. Tawhid).

3. Zoroastryzm

• Zoroastryzm to jedna z najstarszych religii monoteistycznych, która uznaje jednego Boga o imieniu Ahura Mazda. Ahura Mazda jest stwórcą wszechświata i dobra, a religia ta kładzie nacisk na walkę dobra ze złem w kontekście wolnej woli człowieka. Choć zoroastryzm miał wpływ na inne religie monoteistyczne, dziś jest praktykowany przez bardzo nieliczną społeczność.

4. Sikhizm

• Sikhizm uznaje jednego Boga, znanego jako Waheguru. W tej religii Bóg jest bezosobowy, wszechobecny, transcendentny i immanentny. Sikhizm podkreśla, że Bóg jest jedyny, a zrozumienie Jego obecności można osiągnąć przez modlitwę, medytację i życie w zgodzie z boskimi wartościami.

Gandalf

Dlaczego wierzy się, że J.R.R. Tolkien budując jego postać kierował się wyznawaną przez siebie religią?

Tutaj odpowiedzią jest przeanalizowanie roli tej postaci. Gandalf jest jedną z najważniejszych postaci w Władcy Pierścieni, pełniąc rolę mentora, lidera i duchowego przewodnika zarówno dla bohaterów, jak i dla całego Śródziemia. Jego rola wykracza poza tę typową dla czarodzieja; jest on również postacią religijną i moralną. Gandalf, choć nie jest bezpośrednim bóstwem, pełni funkcję duchowego nauczyciela, który prowadzi bohaterów ku moralnym i etycznym wyborom. Jego rola przypomina postać proroka czy duchowego mistrza, który nie narzuca swojej woli, ale zachęca innych do odkrywania wyższych wartości. Jako Majar, Gandalf ma zrozumienie wyższej woli, ale także współczucie dla ludzkich słabości. Gandalf, podobnie jak wiele postaci w tradycjach religijnych, przechodzi przez proces „śmierci” i „zmartwychwstania”. Po walce z Balrogiem w kopalniach Morii, Gandalf „zmartwychwstaje” jako Gandalf Biały. To odrodzenie jest symbolicznym momentem w historii, w którym Gandalf staje się jeszcze silniejszym i bardziej zdecydowanym przewodnikiem dla bohaterów. Jest to motyw związany z ideą zbawienia, pokonywania ciemności i przemiany na lepsze. Jako postać pełniąca funkcję przewodnika, Gandalf pokazuje, jak duchowe i moralne przywództwo jest skuteczne. Nie rządzi on siłą, ale raczej mądrością i autorytetem, co może być postrzegane jako socjologiczna lekcja o tym, jak władza oparta na szacunku, a nie przemocy, może kształtować społeczeństwo.

W chrześcijaństwie przewodnikami duchowymi są zarówno postacie biblijne (np. apostołowie, prorocy), jak i duchowni (kapłani, biskupi), którzy pomagają wiernym zrozumieć nauki religii. Największym Przewodnikiem jest Jezus Chrystus, który według wierzeń chrześcijan pełni rolę nauczyciela i Zbawiciela. Natomiast zmartwychwstanie Jezusa (Gandalf zmartwychwstaje po walce z Balrogiem) jest centralnym wydarzeniem w chrześcijaństwie. Jezus zmartwychwstał po swojej śmierci na krzyżu, co jest uznawane za triumf życia nad śmiercią i gwarancję życia wiecznego dla wierzących.

Dlaczego Gandalf niekoniecznie musiał być inspirowany chrześcijaństwem?

Przewodnicy duchowi oraz motyw zmartwychwstania to tematy, które pojawiają się w różnych religiach i tradycjach duchowych. Oto niektóre z religii, w których występują takie motywy:

1. Islam

• Przewodnicy duchowi: W islamie przewodnikami duchowymi są prorocy, którzy przekazali wiernym słowa Boga (Allah). Najważniejszym prorokiem jest Muhammad, który jest uważany za ostatniego proroka. Wspólnota muzułmańska często szuka duchowego prowadzenia u uczonych (imamy), którzy interpretują prawo islamskie (szariat) i pomagają w codziennym życiu duchowym.
• Zmartwychwstanie: Zmartwychwstanie pojawia się w kontekście Dnia Sądu Ostatecznego. W islamie wierni wierzą, że po śmierci wszyscy zostaną zmartwychwstani i staną przed Allah, który osądzi ich czyny.

2. Hinduizm

• Przewodnicy duchowi: W hinduizmie przewodnikami duchowymi są mędrcy, guru i nauczyciele duchowi, którzy pomagają wiernym na drodze duchowego rozwoju. Najważniejszymi postaciami są Awatary Boga, takie jak Kriszna i Rama, którzy pełnią rolę duchowych przewodników, przekazując nauki i prowadząc ludzi ku oświeceniu.
• Zmartwychwstanie: W hinduizmie motyw zmartwychwstania nie jest obecny w taki sam sposób jak w chrześcijaństwie czy islamie, ale istnieje koncepcja reinkarnacji, czyli cyklu narodzin, śmierci i odrodzenia. Zmartwychwstanie w sensie duchowego odrodzenia może mieć miejsce, gdy dusza osiąga wyzwolenie (mokszę), co kończy cykl reinkarnacji.

3. Buddyzm

• Przewodnicy duchowi: W buddyzmie przewodnikami duchowymi są lamowie i mnisi buddyjscy, którzy pomagają wiernym osiągnąć oświecenie i wyzwolenie z cierpienia (nirwanę). Najważniejszym przewodnikiem duchowym jest Budda (Siddhartha Gautama), który nauczał drogi do oświecenia.
• Zmartwychwstanie: W buddyzmie nie ma dokładnie motywu zmartwychwstania w sensie fizycznym, ale istnieje koncepcja odrodzenia, podobna do reinkarnacji. Dusza lub świadomość przechodzi cykle narodzin i śmierci, dopóki nie osiągnie nirwany i nie zostanie uwolniona od cyklu samsary.

4. Zoroastryzm

• Przewodnicy duchowi: W zoroastryzmie przewodnikami duchowymi są kapłani (magi), którzy pełnią rolę nauczycieli religijnych. Zoroaster (znany również jako Zaratusztra), prorok tej religii, jest uważany za duchowego przewodnika i nauczyciela, który przekazał zasady czczenia jednego Boga, Ahura Mazdy.
• Zmartwychwstanie: Zoroastryzm ma silny motyw zmartwychwstania, zwłaszcza w kontekście Ostatecznego Sądu. W tej religii wierni wierzą, że na końcu czasów wszyscy ludzie zostaną zmartwychwstani i osądzeni przez Ahura Mazdę. Zmartwychwstanie ma na celu wyzwolenie dobra i pokonanie zła.

5. Starożytne religie egipskie

• Przewodnicy duchowi: W religii egipskiej przewodnikami duchowymi byli kapłani, którzy pełnili rolę pośredników między bogami a ludźmi, a także nauczyciele religijni. Ozyrys, bóg śmierci i zmartwychwstania, był centralną postacią w mitologii egipskiej, a jego kapłani przewodzili w rytuałach związanych z życiem po śmierci.
• Zmartwychwstanie: W wierzeniach egipskich Ozyrys był bogiem, który zmartwychwstał po swojej śmierci, symbolizując odrodzenie i życie po śmierci. Zmartwychwstanie było kluczowe w wierzeniach egipskich o życiu po śmierci, które obejmowało rytuały związane z zapewnieniem duszy nieśmiertelności.

6. Bahá’ízm

• Przewodnicy duchowi: W bahá’izmie przewodnikami duchowymi są prorocy, a szczególnie założyciele religii, Bahá’u’lláh i Báb, którzy przekazali nauki o jedności ludzkości i jedności religii.
• Zmartwychwstanie: Zmartwychwstanie w bahá’izmie jest rozumiane jako duchowe przebudzenie ludzkości do prawdy i jedności, a nie fizyczne zmartwychwstanie ciał. Bahá’í wierzą w cykliczne objawienie nowych proroków, którzy przychodzą, aby, przewodzić ludzkości ku nowemu rozumieniu Boga i jego planu.

Elrond

Dlaczego wierzy się, że J.R.R. Tolkien budując jego postać kierował się wyznawaną przez siebie religią?

W chrześcijaństwie Elrond może być interpretowany jako figura przewodnika duchowego, podobna do proroków, apostołów czy mędrców, którzy pomagają innym w realizacji boskiego planu. Jego cechy, takie jak mądrość, miłosierdzie, poświęcenie dla dobra wspólnoty i prowadzenie innych ku ostatecznemu celowi (pokonanie zła), można porównać do postaci takich jak Jezus Chrystus (jako nauczyciel, przewodnik, ofiara dla ludzkości), Mojżesz (przewodzenie narodem przez trudności), czy Salomon (mądrość w podejmowaniu decyzji). Elrond, jako ktoś, kto ma doświadczenie i głęboką wiedzę o świecie, stanowi lidera dla innych, kierując ich w stronę większego dobra i spełnienia.

Dlaczego Elrond niekoniecznie musiał być inspirowany chrześcijaństwem?

Postać Elronda z twórczości J.R.R. Tolkiena, choć nie jest bezpośrednio związana z żadną konkretną religią, zawiera w sobie motywy, które mogą być interpretowane w kontekście różnych tradycji religijnych. Jako półelf, władca Rivendell, doradca i przewodnik, Elrond ma cechy, które mogą być porównane do archetypów przewodników duchowych, mędrców czy liderów w różnych religiach. Oto, jak jego postać może być rozumiana w odniesieniu do kilku głównych religii:

1. Judaizm

W judaizmie Elrond może być porównany do mędrców i proroków, którzy pełnią rolę przewodników duchowych i nauczycieli moralnych. Jako osoba, która zna historię i mądrość, a także podejmuje decyzje mające na celu dobro całego ludu, Elrond przypomina postacie biblijne takie jak Abraham (przewodnik i ojciec narodu), Mojżesz (prorok, który prowadził lud Izraela do Ziemi Obiecanej) czy Dawid (król i lider). Elrond jest również kimś, kto rozumie wagę przymierza i bożych obietnic (zwłaszcza jeśli chodzi o pochodzenie i rolę swojej rodziny, szczególnie w kontekście historycznego związku elfów z ludzkością).

2. Islam

W islamie Elrond mógłby, być porównany do proroków i imamów, którzy pełnią rolę nauczycieli, przewodników i moralnych autorytetów dla swoich wspólnot. Choć Elrond nie jest prorokiem, jego mądrość i przewodzenie innymi przypominają rolę, jaką pełnią w islamie osotakie jak Muhammad (ostateczny prorok), czy też duchowi przewodnicy, którzy pomagają w zrozumieniu woli Allah. Ponadto, podobnie jak w islamie istnieje pojęcie pokonywania zła przez wspólnotę wierzących, Elrond wraz z innymi bohaterami działa w imię ostatecznego dobra – pokonania Saurona, symbolu zła.

3. Hinduizm

Elrond może być postrzegany w kontekście guru (nauczyciela duchowego) w hinduizmie, który pomaga innym w osiągnięciu mokszę (wyzwolenia). W hinduizmie przewodnicy duchowi są osobami, które kierują innych ku wyższemu zrozumieniu duchowym. Elrond, jako mądry i doświadczony władca, może symbolizować nauczyciela, który prowadzi innych przez życie, oferując im rady, które pomagają im pokonać trudności. W kontekście reinkarnacji, Elrond, jako istota nieśmiertelna, może również odnosić się do idei nieprzemijalności duszy, podobnie jak w hinduistycznej koncepcji życia jako cyklu narodzin, śmierci i odrodzenia.

4. Buddyzm

W buddyzmie Elrond mógłby, być porównany do lamy lub mnicha, którzy pełnią rolę nauczycieli duchowych pomagających innym w dążeniu do nirwany, czyli wyzwolenia od cyklu samsary (cierpienia i odrodzeń). Jako postać, która rozumie ból i cierpienie, Elrond odgrywa rolę przewodnika w świecie pełnym zła i chaosu, pomagając innym na drodze duchowego oświecenia. Elrond, podobnie jak Buddha, rozumie naturę rzeczywistości i dąży do osiągnięcia ostatecznego dobra przez pomaganie innym.

5. Zoroastryzm

W zoroastryzmie, który kładzie nacisk na walkę dobra ze złem, Elrond może być porównany do postaci związanych z boskim porządkiem i mądrością, takich jak Ahura Mazda, który symbolizuje dobro i światło. W tej religii zło jest reprezentowane przez Ahrimana, a Elrond, jako władca Rivendell, mógłby, być postrzegany jako ktoś, kto chroni dobro i porządek w świecie, walcząc przeciwko ciemności, symbolizowanej przez Saurona.

6. Religie rdzennych ludów

W religiach rdzennych ludów, które często mają głęboki szacunek dla natury i duchów przodków, Elrond mógłby, być postrzegany jako szaman lub wódz duchowy, który pełni rolę pośrednika między światem ludzi a światem duchów. Jako postać związana z naturą i mająca głęboką wiedzę o świecie, Elrond przypomina duchowych przewodników, którzy pomagają społeczności w kontaktach z siłami nadprzyrodzonymi i duchami.

7. Religie panteistyczne

W religiach panteistycznych, gdzie Bóg jest postrzegany jako obecny we wszystkim, Elrond może być postrzegany jako postać, która reprezentuje harmonię z naturą i duchową jedność ze światem. Elrond, jako elf, ma głęboką więź z naturą i doskonale rozumie jej cykle, co czyni go postacią zbliżoną do przewodników duchowych, którzy poszukują zjednoczenia z Wszechświatem i jego naturalnym porządkiem.

Podsumowując

To tylko trzy z wielu przykładów które mogą potwierdzić, że twórczość J.R.R. Tolkiena nie jest tworem stricte chrześcijańskim. Proszę miejcie na uwadze, że nie mówię tutaj o tym, że twórczość J.R.R. Tolkiena nie jest dziełem chrześcijańskim. Może takim być, ale celem tego artykułu jest ukazanie jedynie innych możliwości. Może (i w to najbardziej wierzę), że J.R.R. Tolkien nadzwyczajniej inspirował się wszystkim religiami jakie mu się spodobały, ale jak to mawiał Alfrid…

Ludzie wierzą w to co chcą wierzyć – Hobbit Peter Jackson

Tak więc wierzmy w tą wersję która nam się najbardziej podoba, ale nie zapominajmy, że wersja chrześcijaństwa nie jest jedną jedyną prawdą.

Autor: Anna Eldameldor Mokos